Dla mieszkańców Powiat Szczycieński turystycznie
Nieistniejąca dziś wieś Małga w gminie Jedwabno. Fot. Witold Olbryś

Nieistniejąca dziś wieś Małga w gminie Jedwabno. Fot. Witold Olbryś

Powiat Szczycieński na weekend: wieś, która nie istnieje

2021-03-12 10:43:43 (ost. akt: 2022-01-17 10:14:40)

W ten weekend polecamy Państwu wycieczkę pieszą lub rowerową do Małgi - wsi, która nie istnieje. - Małga to miejsce o ciekawej, sięgającej pruskich czasów historii. Jest to też miejsce związane z historią Polski. Opisana została w powieści Stefana Żeromskiego - “Popioły’. Małga pojawia się również na kartach współcześnie wydawanych powieści, między innymi w “Cyrografie”, Jerzego Woźniaka. To również miejsce symboliczne. Samotna wieża kościoła otoczona jest roślinnością, która stopniowo pochłania resztki budynków tej niegdyś dużej wsi - mówi Witold Olbryś, który zabiera nas dziś na wycieczkę do Małgi.

O Małdze i jej historii rozmawiamy z Witoldem Olbrysiem

Jakie są początki Małgi?
- Osadnictwo na terenie Małgi istniało już prawdopodobnie w czasach przed krzyżackich.

Kiedy powstała wieś?
- Wieś istniała już w 1343 roku, jej nazwa pochodzi od pruskiego słowa Malien, którym Prusowie określali rzekę Omulew. Małgę nazywano też Rudą. Korzystny wpływ na rozwój wsi miały trzy jeziora, w tym: Jezioro Karasiowe i Małdzki Staw. Były to spore rozlewiska (dwa pierwsze na Omulwi) powstałe w wyniku spiętrzenia wody na potrzeby działającej tu kuźni.

Jeziora? Tam przecież nie ma jezior?
- Dzisiaj po jeziorach tych zostały tylko łąki i bagna ale w przeszłości mieszkańcy Małgi trudnili się rybołówstwem.

Czym jeszcze zajmowali się mieszkańcy wsi?
- Małga była znacznym ośrodkiem pozyskiwania i przetopu rudy darniowej. 25 czerwca 1403 roku na zamku w Nidzicy komtur ostródzki Hans von Schönfeld wystawił przywilej dla mistrza hutniczego Eckarta, zezwalający mu na prowadzenie tu kuźnicy. Rudę darniową w Małdze wytapiano do około 1800 roku. 16 sierpnia 1450 roku mieszkańcy Małgi złożyli hołd nowowybranemu wielkiemu mistrzowi Ludwigowi von Erlichshausenowi. W 1579 roku Małga obejmowała 12 łanów. 13 czerwca 1618 roku Conrad Burken otrzymał przywilej na połów ryb na Małdzkim Stawie i Jeziorze Karasiowym, a w 1717 roku Małgę określono w dokumencie katastralnym jako wieś szkatułową i rybacką.

Co jeszcze działo się we wsi?
- 25 marca 1807 roku pod Małgą miała miejsce poważna potyczka. Wchodzące w skład Korpusu Obserwacyjnego generała Zajączka oddziały 8 Pułku Piechoty, dowodzone przez (znanego poetę i pisarza) Cypriana Godebskiego zaatakowane zostały przez generała Bazylego Iłowajskiego. W tym samym czasie Kot zaatakowany został przez pułkownika Karpowa. Zanim nadciągnął z Wałów z odsieczą, kierujący się odgłosami walki, generał Fiszer, Rosjanie rozbili 1 Pułk Kawalerii Narodowej i wzięli do niewoli podpułkownika Ignacego Stokowskiego.

A jak rozwijała się sama wieś?
- W 1741 roku rozpoczęto budowę szkoły kościelnej. W 1844 roku uczęszczało do niej aż 102 dzieci. Później ich liczba spadała. W okresie międzywojennym była to szkoła dwuklasowa.

Z tego co Pan mówi wynika, że Małga była dość dużą wsią, gdzie znajdowała się nawet karczma, co nawet dziś zdarza się dość rzadko?
- Tak, np. w 1405 roku przywilej na prowadzenie karczmy w Małdze otrzymał Marten. W 1505 roku podobny przywilej otrzymał Pucki. W latach 70. XIX wieku dzierżawcą należącej do mieszkającego na kolonii Małgi B. von Bancheta karczmy był Schönfeld. Mieszcząca się w drewnianym budynku gospoda na początku XX wieku prowadzona była przez Luise Nebe. Przed I wojną światową prowadził ją Zynagowitz, a w okresie międzywojennym Richard. Dreyer, który był również komendantem miejscowej straży pożarnej. Sklep w okresie międzywojennym prowadzili Gustaw Joachim i Kolka. Makówka i Schuster byli kowalami.

Więc ilu mieszkańców liczyła Małga?
- W 1818 roku Małga liczyła 61 domów i 163 mieszkańców. W 1910 roku było tu 496 mieszkańców. W 1939 roku w Małdze były 92 domy oraz 481 mieszkańców.

A jak żyło się mieszkańcom wsi?
- Sytuacja gospodarcza wsi znacząco polepszyła się w latach 30. XX wieku, głównie na skutek przeprowadzonej melioracji, dzięki której areał gruntów, głównie łąk zwiększył się o 31%.

Wieś ma także swoją tragiczną historię.
- 20 stycznia 1945 r. do Małgi dotarli pierwsi żołnierze sowieccy. Drugi rzut żołnierzy sowieckich, którzy dotarł do wsi rozpoczął mordowanie, znęcanie się i rabowanie miejscowej ludności. Ocaleli tylko ci, którzy schronili się na Małej Małdze. W trakcie II wojny światowej poległo 19 mieszkańców wsi.

Kiedy wieś skreślono z map?
W 1954 r. wszyscy mieszkańcy Małgi zostali wysiedleni, a wieś rozebrano. Jej obszar stał się częścią poligonu w Muszakach.

Dziś po wsi została tylko wieża kościoła, opowie Pan o nim coś więcej?
- Kościół w Małdze powstał przed 1579 rokiem. Jego fundatorem był mistrz hutniczy Jorgo oraz karczmarz Gregor. Był on filią parafii w Jedwabnie. W 1637 roku zawieszono tu pierwszy dzwon, drugi dodano w 1729 roku. W 1722 roku wzniesiono drewnianą wieżę kościoła. Świątynia ta znajdowała się pod patronatem królewskim. W XVIII wieku pastor z Jedwabna przyjeżdżał do Małgi w każdą trzecią niedzielę miesiąca. W pozostałe niedziele modlitwę prowadził katecheta. W 1807 roku żołnierze z dywizji generała Zajączka uczynili z kościoła stajnię dla koni a kościelnych ławek używali jako opału. Kościół odnowiono i ponownie wyświęcono 3 stycznia 1819 roku. W 1889 roku filialny kościół w Małdze otrzymał stałych duchownych a w 1895 roku utworzono tu stałą parafię. W 1900 roku rozpoczęto budowę nowego kościoła, który stanął w miejscu starego. Budowę zakończono w 1902 r. W okresie międzywojennym ustawiono przed kościołem pomnik poświęcony mieszkańcom parafii poległym w trakcie I wojny światowej.

https://m.powiatszczycienski.pl/2021/03/n/mapa-38759.jpg
Opis. Dojazd z Jedwabna do Małgi.

https://m.powiatszczycienski.pl/2021/03/n/159856687-345100006829067-8087375541239130583-n-38760.jpg
Opis. Małga aktualnie

https://m.powiatszczycienski.pl/2021/03/n/159844760-185946469959374-2967094283813279314-n-38761.jpg
Opis. Małga wiosną


ZACHĘCAMY RÓWNIEŻ DO INNYCH WYCIECZEK PO DROGACH I BEZDROŻACH POWIATU SZCZYCIEŃSKIEGO, KTÓRE ZNAJDZIECIE PAŃSTWO POD LINKIEM: POWIAT SZCZYCIEŃSKI NA WEEKEND